Мафҳум ва моҳияти амалҳои тафтишотӣ

Проблемаҳои мураккаби мубориза бар зидди ҷинояткорӣ, ки дар натиҷаи афзоиш ва густариши он ба вуҷуд омадаанд, боиси зиёд гардидани сатҳи ҷинояткорӣ ва соддагардонии он гардидааст. Бинобар ин сабаб, ҷараён ва рафъи расмияти аз ҳад зиёди тафтишот, сарбории зиёд бо расмият ба кафолатҳо ва ҳама амалҳое, ки барои ошкор, пешгирӣ, фош кардани ҷиноятҳо ва фаъолияти самараноки тафтишот халал мерасонад. Ин ҳолат, инчунин ба усулҳои асосии ҷамъоварии далелҳо дар рафти амалҳои тафтишотӣ низ бетаъсир нахоҳад монд.

Бо назардошти такмили қонунгузорӣ дар кишварҳои ҳамҷавор, баъзе муҳақиқон бо мақсади пурзӯр намудани мубориза бар зидди ҷинояткорӣ аз он ба роҳбарӣ гирифтани муқаррароти онро имконпазир меҳисобанд, ки мазмуни амалҳои тафтишотиро васеъ ва самаранокии онҳоро дар кушодани ҷиноятҳо афзоиш медиҳанд. Аммо, дар гузашта низ оид ба пурра кардани низоми амалҳои тафтишотӣ пешниҳодҳо низ карда шудаанд. Ҳангоми таҳқиқи ин мушкилот, пеш аз ҳама ба назар гирифтани ақидаву ғояҳо дар бораи моҳияти амалҳои тафтишотӣ ва таҳияи заминаи ҳуқуқии пурра кардани системаи онҳо, ва пас ин дурустии онҳоро таҳлил кардан, тавсия дода мешавад.

Низоми амалҳои тафтишотӣ ва дурнамои рушди он.

Сараввал қайд кардан ба маврид аст, ки дар илми ҳуқуқи мурофиавии ҷиноятӣ, маъмулан эътироф карда шудааст, ки амалҳои тафтишотӣ ягона роҳи асосии ҷамъоварии далелҳо мебошад. Аммо, тавре ки дар боло қайд карда шуд, ин ақида аз ҷониби бисёр муаллифон зери танқид қарор гирифта, ба ақидаи онҳо танзими ҳуқуқии амаҳои тафтишотӣ нокомил аст ва дар он ихтилофҳо ҷой дорад.

Таҳлили семантикии консепсия нишон медиҳад, ки амалҳои тафтишотӣ маънои дугона доранд. Аввал ин ки амалҳои тафтишотӣ ба маънои васеъ фаҳмида мешавад ва он ҳама гуна амали тафтишотӣ ва мурофиавиеро дар бар мегирад, ки аз ҷониби муфаттиш анҷом дода мешавад. Сониян, он ба маънои маҳдуд дарк гардиа, танҳо амали маърифатии дорои хусусияти ҳуқуқидошта маънидод карда мешавад.

Дар аввал ин ҳолат ба моҳият ва мазмуни амалҳои тафтишотӣ асос ёфтааст ва ҳамчун амалҳои мурофиавӣ маънидод карда шуда, дар ҳолат дуюм бошад он амалҳоеро фаро мегирад, ки аз ҷониби шахси ваколатдор-муфаттиш дар доираи фаъолияташ сурат мегирад.

Дар гузашта танзими ҳуқуқии амалҳои тафтишотӣ ҳамеша боиси норавшанӣ ва дарки мураккаби он мегардид. Масалан, қонунгузории қаблӣ амалҳои тафтишотиро ҳамчун амалҳои маърифатӣ (пурсишҳо, ҷустуҷӯҳо, имтиҳонҳо) меномид. Ин номуайяние мебошад, ки дар таърифи мафҳуме, ки дар Кодекси мурофиаи ҷиноятии Федератсияи Россия дар соли 2001 дарҷ шудааст ва он таърифи меъёрии амалҳои тафтишотиро ба пуррагӣ равшан намекунад.

Дар асоси муқаррароти банди 32-и модда 5 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Россия, ки мафҳуми дар ин Кодекс истифодашударо шарҳ медиҳад, дар бораи амалҳои тафтишотӣ ҳамчун як қисми амалҳои мурофиавӣ сухан мегӯяд, аммо бидуни ифшои моҳияти аввал ва банди 19 моддаи 5 ҳадафи амали фаврии тафтишотиро ҳамчун ошкор ва муайян кардан маънидод мекунад. Ин ҳолатҳо сабаб шудаанд, ки тафсирҳои гуногуни моҳияти амалҳои тафтишотӣ ва таҳқиқотӣ пешкаш гарданд, аммоаксари олимон бо назардошти оҳияти амалҳои тафтишотӣ онҳоро ҳамҷун амалҳои мурофиавӣ меҳисобанд, ки диққати маърифатӣ доранд. Масалан, ба даст овардани далелҳо. Аммо, то ҳол бо тафсири маҳдуди амали тафтишотӣ, усули соддагардонидашуда низ вуҷуд дорад.

Бисёр муаллифон амалҳои тафтишотиро ҳамчун амалҳое маънидод мекунанд, ки аз ҷониби муфаттиш зимни ҷамъоварии далелҳо анҷом дода мешаванд. Носаҳеҳии чунин маънидодкунӣ дар он зоҳир мешавад, ки ҳадафи амалҳои тафтишотӣ, ки аз ҷамъоварии далелҳо ва дуруст баён кардани онҳо иборат аст, зери шубҳа гузошта, бидуни таваҷҷӯҳ ба мундариҷа ва эҷодии он нақши муфаттиш, ки тавре қайд карда шуд амалҳои тафтишотиро ҳамчун амали исботшуда мефаҳмонад, киоон ба презумсияи бегуноҳӣ мухолифат дорад.

Барои дарки моҳият ва шарҳи дурусти маънои мафҳуми «амалҳи тафтишотӣ», ба фикри мо, он бояд дар ду ҷанба — маърифатӣ ва мурофиавӣ баррасӣ карда шавад.

Аз нуқтаи назари маърифатӣ амалҳои тафтишотӣ ҳамчун усули ҷамъоварии далелхо амал мекунанд. Дар ин ҳолат, ду муқаррарот: а) ҷамъоварии далелҳо истифодаи амалҳои тафтишотиро дар бар мегирад. Аз ҷумла, усулҳои муайяни маърифатӣ — амалиёти маърифатӣ: мушоҳида, ченкунӣ, муқоиса, пурсиш, озмоиш, моделсозӣ; б) маҷмӯи ин усулҳо, ки хусусиятҳои ҳар як амалҳои тафтишотиро муайян мекунанд. Ин амалҳо, бинобар омили объективӣ — хусусияти иттилоотии намоишӣ доранд.

Ҳамин тариқ, ҳар як амали тафтишотӣ барои ба даст овардани далеҳо мутобиқ карда шудааст, ки онҳо бо нишонаҳои ба усулҳои маърифатӣ мувофиқ асос меёбад. Ба ибораи дигар доираи ҳар як амали тафтишотӣ беохир нест ва он ба таври расмӣ ифода ёфтааст.

Ҷанбаи мурофиавии амалҳои тафтишотӣ аз он иборат аст, ки гузаронидани он бо меъёрҳои ҷиноятӣ ба таври возеҳ танзим карда шуда, қонуни мурофиави ҷиноятӣ, ки дар мачмўъ як ниҳоди мушаххаси ҳуқуқи мурофиавии ҷиноятиро ташкил медиҳад, ба пуррагӣ дар муносибатҳои ҳуқуқии байни иштирокчиёни он татбиқ карда мешавад.

Он асосҳои гузаронидани амалҳои тафтишотӣ, ҳуқуқҳои шахсони иштирокдорро фаро гирифта, иштирок дар амалҳои тафтишотӣ, дастурҳое, ки мӯҳтавои амалиёти маърифатӣ ва шиносоӣ муайян мекунанд, чораҳои маҷбурӣ, ки нисбати иштирокчиёни беинсоф татбиқ карда мешаванд, муқаррар менамояд.

Пас аз тасмим гирифтан амалҳои тафтишотӣ аз ҷониби мақомоти ҳифзи ҳуқуқ муқаррароти онро амалӣ мекунад, яъне фаъолияти маърифатӣ ва пешакӣ муқарраршударо анҷом медиҳанд.

Дар робита ба таҳқиқоти мазкур таъкид намудан ба маврид аст, ки фаъолияти ҳифзи ҳуқуқ танҳо аз ҷониби мақомоти ваколатдори давлатӣ амалӣ карда мешавад, дар ҳоле, ки дигар иштирокчиёни ин ҷараён ҳуқуқ доранд ва вазифадоранд иҷро, риоя ва истифодаи амалҳои алоҳидаро анҷом диҳанд. Аз муҳтавои меъёри мазкур чунин бармеояд, ки субъекти амалҳои тафтишотӣ муфаттиш, инчунин сардори тафтишот мебошанд. Мақомоти тафтишотӣ, муфаттиш ва сардори шӯъбаи тафтишот (моддаҳои 38, 39, 40, 40 иловаи 1, 164 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Россия).

Танҳо ин шахсон, инчунин суд, ҳақуқ доранд барои гузаронидани амалҳои алохидаи тафтишотӣ қарор қабул кунанд. Ин ҳолат имкон медиҳад, ки амалҳои тафтишотӣ на аз ҷониби ҳамаи иштирокчиёни мурофиаи ҷиноятӣ, балки аз ҷониби шахсони ваколатдор амалӣ карда шаванд. Дар гузашта як қатор саволҳои баҳсталаб доир ба амалҳои тафтишотӣ мавҷуд буд. Масалан, оё мавзӯи амали тафтишотӣ экспертиза аст? Аз нуқтаи назари мулоҳизаҳои дар боло овардашуда ҷавоби манфӣ додан ба ин савол ба мақсад мувофиқ аст, аммо дар адабиёти мурофиавӣ метавон нуқтаи назареро иброз дошт, ки экспертиза як навъи алоҳидаи амалҳои тафтишотӣ аст.

Аз ин нуқтаи назар, маълум мешавад, ки маҳз коршинос субъекти амалиёти тафтишотӣ мешавад, ба ибораи дигар — субъекти ҷамъоварии далелҳо, аммо тарҳи муосири мубориза бо ҷинояткорӣ имкон намедиҳад, ки бо чунин ақида розӣ шавем, зеро фаъолияти коршинос бояд танҳо бо гузаронидани таҳқиқот маҳдуд шавад ва на ҳама ҷанбаҳои амали мазкурро дар бар гирад. Ин ҳолат аз он шаҳодат медиҳад, ки мутахассис барои мустақилона ҷамъ кардани мавод барои таҳқиқоти коршиносонӣ ҳуқуқ надорад (банди 2, қисми 4, моддаи 57 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Россия).

Дар айни замон, фаъолияти коршинос чунин нест, ӯ комилан мустақил аст, ҳуқуқҳои аз ҷониби муфаттиш ба ӯ пешниҳодшуда имконият медиҳанд бе иваз кардани мутахассис, фаъолияти ӯро идора кунад. Ин дар он ифода ёфтааст, ки муфаттиш:- дар қарори худ дар бораи таъин кардани экспертиза мавзӯъ ва барномаи омӯзиши экспертиро муайян менамояд (пешниҳоди объектҳои таҳқиқот ва таҳияи саволҳо ба коршинос);- ҳолатҳои объективӣ ва дурустиро таъмин менамояд (сатҳи илмии коршинос интихоби муассисаи дахлдори экспертӣ ё коршиноси мустақил, ҳалли мушкилоти дар назди коршинос гузошташуда, ба коршинос фаҳмонидани ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои ӯ);- самтҳои имконпазирро муайян мекунад, таҳқиқоти коршиносон, ки дар қарор ҳолатҳоеро фароҳам меоранд, ки ба таъинот сабаб шудаанд, ташхис ва пайдоиши ашё;- объективӣ, пуррагӣ ва хусусияти илмии тадқиқотро назорат мекунад;- бо дархости мутахассис маълумоти иловагии ба ӯ заруриро пешниҳод мекунад;- ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии иштирокчиёни равандро ҳангоми гузаронидани амали тафтишотӣ таъмин менамояд.

Гуфтаҳои боло имкон медиҳад, ки сохтори маҷмааи маърифатиро муайян кунем, ки ин ташхис аст ва онро муфаттиш дар якҷоягӣ бо коршинос амалӣ мекунанд. Мутахассис аз номи муфаттиш таҳқиқот мебарад ва фаъолияти берун аз амали тафтишотии аз ҷониби ӯ бо истифода аз усулҳои илми тахқиқот анҷомдодашуда (дар он вақт ҳамчун усулҳои тафтишотӣамалҳоро қонуни мурофиаи ҷиноятӣ муайян мекунад) ва натиҷаҳои онро ҷамъбаст мекунад ва фикри худро ба муфаттиш пешниҳоди мекунад.

Илова бар ин, бояд қайд кард, ки амалҳои тафтишотӣ на танҳо амалиёти маърифатӣ, балки амалиётҳои санҷиширо низ дар бар мегирад,ки бо он ба охир мерасад. Дар ин ҳолат протоколи ташхисро на духтур, балки муфаттиш тартиб медиҳад (қисми 1 моддаи 180 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Россия). Дар асл, дар вазъияти баррасишаванда,назоратро муфаттиш тавассути табибе анҷом медиҳад, ки ҳамчун мутахассис фаъолият мекунад ва ба муфаттиш дар гирифтани таҳлили далелҳо кӯмак менамояд (қисми 1 моддаи 58 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Россия) ва ҳеҷ гоҳ муфаттишро иваз намекунад.

Баъзе аз муҳақиқон ин идеяро комилан рад мекунанд, ки моҳияти амали тафтишотӣ иборат аз он аст, ки муфаттиш бо иҷрои он маълумоти дар осор мавҷудбударо истихроҷ мекунад, ва онро ба далели ба маънои мурофиавӣ табдил дода, мавқеи худро бо истинод ба экспертиза ва санҷиш баҳс мекунад, ки тартиби он унсурҳои ғайримустақимро дар бар мегирад.

Аммо, дар айни замон бисёр муҳаққиқони дигар то ҳол боварӣ доранд, ки амалҳои тафтишотӣ ин амалҳое мебошанд, ки аз ҷониби муфаттиш бо мақсади ошкор, мусодира ва тафтиши далелҳо гузаронида мешавад, аммо ин нуқтаи назар, бо сабаби номукаммалии методологии худ норавост. Азбаски далелҳои «тайёр», яъне шаҳодат, хулоса ва ғ. (қисми 2 моддаи 74 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Россия), дар табиат вуҷуд надорад, маълум аст, ки кам кардани амалҳои тафтишотӣ барои «бозпас гирифтани» далелҳое, ки гӯё аллакай дастрасанд, ғайриимкон аст. Танҳо нишонаҳо дар ашёи моддӣ нест карда мешаванд. Дар асоси гуфтаҳои боло ба хулоса омадан мумкин аст, ки барои баррасии амали маърифатӣ ҳамчун амали тафтишотӣ, зарур аст, ки муфаттиш шахсан маълумоти исботкунандаро аз осори боқигузоштаи ҳодиса дар асоси робитаи мустақим ба даст орад.

Маънидодкунии гуногуни амалҳои тафтишотӣ ҳамчун усули ҷамъоварии далелҳо, бидуни муайян кардани он, ки кӣ ва чӣ гуна маълумоти дар осор мавҷудбударо ба далел табдил медиҳад ба маънои мурофиавии ҷиноятӣ, номуайян аст. Ин мафҳум ба мо имкон медиҳад, ки ҳама гуна роҳҳои дар раванди ҷамъоварии далелҳо имконпазирро ҷустуҷӯ ва дарёфт намоем. Мо боварӣ дорем, ки маҳз чунин нуқтаи назаримавзӯи амалҳои тафтишотӣ асоси ташаккули ғояҳои илмӣ дар бораи системаи амалҳои тафтишотӣ мебошад. Дар асоси муқаррароти умумии назарияи системаҳо, мо метавонем тахмин кунем, ки системаи амалҳои тафтишотӣ маҷмӯи оддии онҳо нест, балки маҷмааи фармоишии пайвандҳои системасоз буда, он робитаҳои унсурҳои алоҳида — амалҳои тафтишотӣ, ки хусусиятҳои умумии онҳоро инъикос мекунанд ба ҳисоб мераванд. Ин пайвастагиҳо объективӣ мебошанд, зеро онҳо тавассути пайвастҳое, ки аз осори ҳодисаи ҷиноят боқӣ гузоштааст, ба вуҷуд меоянд. Ин маънои онро дорад, ки намоиши ҳама маълумоти дар дар осори боқимондаи ҳодисаи таҳқиқшуда дар ҷаҳони атроф тавассути татбиқи тамоми амалҳои тафтишотие, ки системаи томро ташкил медиҳанд, ба даст оварда мешавад, дар ҳоле ки ҳар яке аз онҳо барои ба даст овардани иттилооти дар роҳҳои гирифтани далел сабтшуда мутобиқ карда шудааст.

Бояд гуфт, ки системаи амалҳои тафтишотӣ таълими статикӣ ва бетағйирро дар бар намегирад.            Донишҳои назариявӣ имкон медиҳад, ки мо дар ҳолати мушаххас дарк намоем, ки доираи василаи дониш дар ҷаҳони атроф доимо такмил ва рушд мекунад. Аз ин рӯ, илми мурофиавӣ ва илми криминалистӣ дар байни тафтишот ҷудо карда мешаванд, ки амалҳо ва усулҳои маърифатӣ мебошанд, ки аз усулҳои анъанавӣ бо хусусияти муҳим фарқ мекунанд.Пас аз санҷиши амалӣ, ки самаранокии худро исбот кардааст, муқаррар намудани меъёрҳои қонунгузорӣ ҳамчун амалҳои нави тафтишотӣ мувофиқи мақсад мебошад.             Муҳимтарин қонунияти ташаккули системаи ягонаи амалҳои тафтишотӣ ба назари мо ин аст, ки ҳанӯз дар солҳои 70-уми асри гузашта таҳия шуда буд. Консепсияи мазкур бояд ба принсипҳои адолати судии ҷиноятӣ, ки системаи амалҳои тафтишотиро ташкил медиҳанд мутобиқ ва риоя карда шуда сатҳи баландтари мантиқиро дар бар гирад, ки мақсади он расидан ба ҳадафҳои мурофиавии ҷиноятӣ — муайян кардани ҳақиқат ва таъмини манфиатҳои қонунии иштирокчиёни амалҳои тафтишотӣ мебошад. (моддаи 6 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Россия).

Ин талаботи тафтишот тавассути қонунгузорӣ муқаррар кардани тартиби гузаронидани амалҳои дахлдори тафтишотӣ, таъмини эътимоднокии далелҳои бадастомада ва аз маҷмӯи усулҳои тафтишот, ки боиси хатогӣ шуда метавонанд, ба даст оварда мешаванд.

Сониян ҳамаи амалҳои тафтишотӣ ба системаи ягона дохил карда шудаанд, ки истифодаи техника бояд боиси ба даст овардани натиҷаи аслии маърифатӣ гардад, яъне гирифтани далелҳои навъи муайяни боэътимод, ки дар мавриди таъмини ҳақиқат ёрӣ расонад.. Агар тарзу усулҳое, ки дар амал ба вуҷуд меояд, ба ин талаботҳои ибтидоии система ҷавобгӯ набошад, вай умеди пешрафти амалҳои тафтишотиро надорад.

Ҳамин тариқ, пешниҳоди муттаҳид сохтани қонун ҳамчун амали тафтишотии ба истилоҳ бозсозӣ — барқарор кардани вазъ аз чашми шоҳид аз суханони шоҳид — дар илм эътироф нашуд, ки ин усул асоснокии мустақили воқеӣ надорад, зеро он танҳо ҳамчун шарти ҳатмии амалҳои тафтишотӣ хидмат мекунад. Қонунгузор инчунин, ба танзими меъёрии истирдоди ихтиёрӣ розӣ набуд, зеро, тавре ки аз муқаррароти қисми 5 моддаи 182 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Русия дида мешавад ин усул танҳо як унсури кофтуков ё мусодира асту халос.

Дар баробари ин, дар як вақт И.Е. Биховский андозбандиро ҳамчун як амали тафтишотӣ ҳисоб мекард, ки он ҳабси амвол дар назар дошт ва дар натиҷа он баъзан моликияти пурарзишеро, ки аз ҳаёт шаҳодат медиҳад, ошкор мекард, ки берун аз имконияти иштирокчиёни мурофиавии ҷиноятӣ буд. Дар адабиёти муосир ин идеяро A. П. Рижаков низ дастгирӣ мекунад.Аммо ҳабси амвол ҳадафи маърифатиро пайгирӣ намекунад, балки танҳо бегонасозии онро таъмин мекунад, ки дар робита бо он қонунгузор онро дар боби 14 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Русия ҳамчун «дигар чораҳои маҷбуркунии мурофиавӣ» оқилона танзим мекунад. Он дар қонун ҳамчун як амали тафтишотӣ ва пешниҳодшуда сабт нашудааст. Як қатор олимон экспертизаи судии тиббӣ, ки дар асл яке аз намудҳои экспертизаи судӣ мебошад, ҳамчун амали алоҳидаи тафтишотӣ маънидод менамоянд.

Ҳамин тариқ, ба таври пурра муайян кардани рушди системаи амалҳои тафтишотӣ, ки дарбаргирандаи ҳамаи унсурҳои он бошад, душвор аст, аммо пурра кардани системаи амалҳои тафтишотӣ дар давлатҳои ҳамсоя ва қисман дар кишвари мо ба самти дигар майл намудааст.

Нуфузи чорабиниҳои оперативӣ-ҷустуҷӯӣ ва «усулҳои ғайримуқаррарии исботкунӣ» ба системаи амалҳои тафтишотӣ ворид гардидааст.

Сараввал қайд кардан ба маврид аст, ки вобаста ба хоҳиши тағир додани худи тарҳи мурофиаи судӣ, бо мақсади баланд бардоштани самаранокии он омилҳое мавҷуд аст, ки дар қонунгузории давлатҳои назди Балтика, кишварҳои ИДМ муқаррар карда шудааст, ва ба андозаи муайян Федератсияи Россия тамоюли пурра кардани системаи амалҳои тафтишотӣ бо унсурҳои оперативӣ-ҷустуҷӯӣ роҳандозӣ намуда истодааст.

Ҳамин тариқ, тибқи қарори Сейми Латвия аз 21.04.2005, Кодекси нави мурофиавии ҷиноятии ин кишвар қабул гардид, ки имконияти баргузор кардани онро дар баробари амалҳои тафтишотии муқаррарӣ, ба монанди мушоҳида, доктилоскопия, тафтишоти махсус, озмоиш, назорати алоқа ва ғайра, чораҳои оперативӣ-ҷустуҷӯӣ, ки ба қонунгузории мо маълуманд, «агар барои аниқ кардани ҳолатҳои исботшуда, маълумот дар бораи далелҳо бояд бидуни огоҳ кардани онҳое, ки дар раванд иштирок мекунанд, ба даст оварда шавад, ҳамчун амали алоҳида тафтишотӣ муқаррар намуд. Агар барои ин, истифодаи воситаҳо ва усулҳои кории оперативӣ зарур бошад, рафтори онҳо ба муассисаҳои махсуси ваколатдори давлатӣ вогузор шудааст (м.210 КМҶ Латвия).

Чунин муқаррарот низ дар КМҶ Эстония мавҷуд аст ҷамъоварии далелҳо бо роҳи гузаронидани чорабиниҳои оперативӣ-ҷустуҷӯӣ(назорати пинҳонӣ, санҷиши пинҳонии объекти фиристодани почта ва телеграф, гӯш кардани пинҳонӣ, озмоиши тафтишӣ ва ғ.), агар ҷамъоварии далелҳо, қонунигардонӣ бо дигар амалҳои мурофиавӣ ғайриимкон аст ё ба таври назаррас мураккаб аст » иҷозат дода мешавад (моддаҳои 110-120). Баъзе собиқ ҷумҳуриҳои ИҶШС, ки қонунгузории мурофиавии ҷиноятии худро навсозӣ кардаанд низ ҳамин роҳро пеш гирифтаанд.

Ҳамин тариқ, КМҶ Ҷумҳурии Молдова, дар боби исбот, имконияти баргузории чораҳои махсуси ҷустуҷӯӣ (дар шакли пурсиш ва азназаргузаронии манзил, гӯш кардани гуфтугӯҳо, нишон додан барои шинохтан, фаъолияти ҷустуҷӯии пинҳонӣ ва ғ.), муқаррар кардааст, агар ошкор намудани ҳолатҳои алоҳидаи кор бо дигар тарзу усул ғайриимкон бошад. Ин чорабиниҳо таъқиботи давлатӣ ва хусусӣ мебошанд, ки аз ҷониби кормандони оперативӣ-ҷустуҷӯӣ анҷом дода мешаванд (Моддаи 132.1-138.3 Кодекси мурофиаи ҷиноятии Ҷумҳурии Молдова).

Мувофиқи Кодекси мурофиавии ҷиноятии Украина муфаттиш ваколатдор аст, ки амалҳои тафтишотӣ (ҷустуҷӯӣ) ва пинҳонӣ гузаронад, гарчанде ки вай метавонад охиринро ба воҳидҳои дахлдори оперативӣ супорад. Амалҳои тафтишотӣ-ҷустуҷӯӣ як навъ амалҳои тафтишотӣ ба ҳисоб рафта, маълумот дар бораи далел ва усулҳои гузаронидан мебошанд, ки ба истиснои баъзе ҳолатҳо ошкор карда намешаванд. Аммо, дар нигоҳи аввал ин вариантҳо муфаттиш аз нуқтаи назари мавзӯи гузаронидани амалҳои анъанавии мурофиавӣ ва оперативӣ-ҷустуҷӯӣ, монанд ба як детективи амрикоии FBI, ки ҳам муфаттиш ва ҳам детектив аст монанд мегардад.

Тавре ки дар санадҳои мурофиавии дар боло зикршуда, аз ҷумла, Кодекси мурофиавии ҷиноятии Украина бармеояд ҳадафи гузаронидани амалҳои пинҳонии тафтишотиро ин бо вазъияте, ки «маълумот дар бораи ҷиноят ва шахси содиркунандаи он ғайриимкон аст ва онро бояд ба тариқи дигар гирифт, мебошад. Чунин мавқеъ, ба моҳияти имрӯзаи мурофиаи ҷиноятӣ, ки ҳадафи он ҳимояи ҳуқуқи инсон мебошад мувофиқат намекунад, чунки дар натиҷаи гузараронидани чорабиниҳои оперативӣ-ҷустуҷӯи дар аксари ҳолатҳо дахлнопазирии шахсӣ вайрон гардида, арзиши олии инсон сарфи назар мегардад. Дигаргунсозии қонунгузории анъанавӣ, ғояҳо дар бораи амалҳои тафтишотӣ ва системаи даъватии онҳо мубоҳисаи пурҷӯшу хурӯш дар раванди илмӣ гардидаат . Дар баробари пешниҳод ва такмил додани мурофиаҳои судӣ бисёр муаллифон дар асоси ғояҳои худ дар бораи он ки раванди ҷиноӣ дар дохили кишвар аз ҳад зиёд расмӣ ва бюрократист, ба соддагардонии он ва ҳатто ба «бесамар» кардани тафтишоти пешакӣ назарсанҷӣ мекунанд. Бо ишора ба таҷрибаи кишварҳои ғарбӣ, онҳо пешниҳод мекунанд, раванди тафтишоти пешакиро содда ва амалҳои тафтишотиро кам кунанд. Дар тӯли солҳои зиёд, ин идея таҳия карда шудааст. Александров, зарур мешуморад, ки тафтишоти пешакӣ ва таъқиби ҷиноятиро якҷоя кунанд ва он омода кардани маводҳои реалҳо барои муроҷиат ба суд доир ба мурофиаи ҷиноятӣ фароҳам меорад. Муаллиф пешниҳод мекунад, ки ҳамаи амалҳои тафтишоти пешакӣ ошкоро гузаронида шуда, ба фаъолияти ғайрирасмӣ ва шаклҳои он роҳ дода нашавад.

Ба гуфтаи М.Л.Поздняков, ки пайваста ин идеяҳоро мубодила мекунад, асосӣ фаъолияти мақомоти тафтишоти пешакӣ бояд «ҷинояткории федералӣ» шавад ва полис, ки ваколатдор аст барои ошкор ва таҳқиқи ҳама ҷиноятҳо тавассути пурсиши полис бо истифода аз ФОҶ амал намояд.

Дар гузашта, ҳамин гуна ғояҳо низ, баён шуда буданд, ки ин ақидаро А.В. Дулов ва Нестеренко ҷонибдорӣ намудаанд.

Омезиши чораҳои оперативӣ-ҷустуҷӯӣ (мушоҳида) бо амалҳои мурофиавӣ (ҳабс), яъне гузаронидани амалиёти тактикӣ, дар кушодани ҷиноят нақши ҳалкунанда бозид. Аммо аз нуқтаи назари мурофиавӣ бознигарии ин амалиёт ғайриимкон аст.

Фарқиятҳои куллӣ дар шакли ҳуқуқии амалҳои тафтишотӣ ва оперативӣ-ҷустуҷӯӣ бо сабабҳое, ки дар поён оварда мешаванд, розӣ шудан бо чунин пешниҳодро иҷозат намедиҳад. Дар тӯли солҳо В.Ф.Статкус,дар гузашта муфаттиши парвандаҳои махсусан муҳими ВКД дар асарҳои худ қайд мекунад, ки Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Русия фаъолияти полисро дар амалияи мубориза бо ҷинояткорӣ бо гирифтани дар ариза маҳдуд мекунад, ки ин дар дигар кишварҳо бо тарзу воситаҳои махсус амалӣ карда мешавад. Ва дар ин росто, ӯ пешниҳод мекунад, ки дар фаъолияти муфаттиш ҳам амалҳои мурофиавӣ ва ҳам чорабиниҳои оперативӣ-ҷустуҷӯӣ якҷоя карда шавад.

Ба ақидаи А.Ф.Волынский ва В.В.Волынский аз зарурати муборизаи фаъолона бо ҷинояткорӣ бармеояд, ки меъёрҳои Кодекси нави мурофиавии ҷиноятии Украина, ки ба муфаттиш ҳуқуқи пешбурди махфиро медиҳад ва ӯ амалҳои тафтишотиро мегузаронад, ба шароити имрӯзаи мубориза бо ҷинояткорӣ мувофиқ буда, ин таҷриба метавонад дар дохили дигар давлатҳо низ истифода гардад.

Ин мавқеъро Ковтун бо таҳлил намудани Кодекси нави мурофиавии ҷиноятии Украина бечунучаро дастгирӣ мекунад. Муаллиф ба асарҳои олимон тамасхуромез баҳо дода, пешниҳод менамояд, ки маълумотҳои тавассути ЧОҶ бадастомада барои истифодаи мустақим нақши муҳим дошата, ин масъаларо КМҶ Ҷумҳурии Украина ҳам куллан ва ҳам сифатан ҳал кардааст.

Ин ақидаи муаллиф маънои онро дорад, ки ӯ муқаррароти дахлдори Кодекси амалкунандаи ҷиноятии Федератсияи Русияро рад мекунад.(Моддаи 89) ва Дастурамали ба қарибӣ қабулшудаи 27 сентябри соли 2013 (аз ҷониби 9 мақомоти ҳифзи ҳуқуқ тасдиқшуда) дар бораи тартиби ба мақомоти тафтишотӣ пешниҳод кардани натиҷаҳои тафтишот ё ба суд, бидуни овардани ягон далел.

Қабули муттаҳидшавӣ дар амалҳои тафтишотӣ, ки аз ҷониби як қатор олимон дастгирӣ карда мешавад, унсурҳои мурофиавӣ ва оперативӣ-ҷустуҷӯӣи амалҳои тафтишотӣ ҳатто дар истилоҳоти методӣ низ ба назар мерасанд. Дар хотир бояд дошт, ки меъёрҳои танзимкунандаи амалҳои тафтишотӣ як институти мушаххаси мурофиаи ҷиноятиро ташкил медиҳанд. Он аз рӯи мундариҷаи худ мазмуни васеъ дошта паҳлуҳои марказии муурофиаиҷиноятиро ташкил медиҳад. Масалан, санксияҳое, ки тартиби амалҳои тафтишотиро муайян мекунанд, татбиқи онҳо як маҷмааи устуворро ба вуҷуд оварда, низоми муносибатҳои ҳуқуқии ҳамроҳикунандаро зимни ҷамъоварии далелҳо дар бар мегирад. Он метавонад мавриди баҳси доманадор табдил ёбад, чунки муносибатҳои ҳуқуқӣ муҳимтарин нишонаи амалҳои тафтишотӣ мебошанд, ки бидуни он ин ё он амалро амали тафтишотӣ ҳисобидан мумкин нест. Аммо, ин хусусият дар истеҳсолот вуҷуд надорад, зеро дар ин маврид тадбирҳои оперативӣ-тафтишотӣ низ ба маротиб афзоиш ёфта истодаанд. Аз гуфтаҳои боло бармеояд, ки якҷояшавии тадбирҳои мурофиавӣ ва чорабиниҳои оперативӣ-ҷустуҷӯӣ ғайри қобили қабуланд, зеро он асосҳои бунёдии мурофиаи ҷиноятиро аз байн мебарад.

Бо назардошти қонунгузории таҷдидшудаи баъзе кишварҳои хориҷӣ, муқаррар намудани имконияти пурра кардани низоми амалҳои тафтишотӣ ва чорабиниҳои оперативӣ-ҷустуҷӯӣ ва арзёбии онҳо, мавқеи олимони алоҳида, мо қайд мекунем, ки дар қонунгузории дохилии мурофиавии ҷиноятӣ қадамҳои муайяне дар ин самт гузошта шудаанд, ки онҳо иборатанд аз дохил кардан ба системаи амалҳои тафтишотӣ бо усулҳои маърифатӣ, аз қабили назорат ва сабти музокирот (моддаи 186 Кодекси мурофиаи ҷиноятии Федератсияи Россия) ва гирифтани маълумот дар бораи пайвастшавӣ байни муштариён ва (ё) дастгоҳҳои муштарӣ (Моддаи 186.1 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Федератсияи Россия).

Бояд қайд намуд, ки дар амалияи як қатор кишварҳои хориҷӣ ба монанди ИМА, Фаронса, Олмон воқеан ҳангоми ташаккули заминаи далелҳо дар рафти тафтишоти пешакӣ истиофаи чорабиниҳои оперативӣ-ҷустуҷӯӣ ба пуррагӣ ба низоми амалҳои тафтишотӣ дохил карда шудааст. Аммо, ин як хусусият вобаста аст ба шакли мурофиаи судии ин кишварҳо. Натиҷаҳои мурофиаҳои пешакӣ ҳанӯз далел нестанд. Барои чунин шудан, онҳо бояд аз расмиёти қонунигардонӣ дар суд гузаранд, чунки имконияти далел эътироф накардани онҳо низ мавҷуд аст.

Судияи суди шаҳри Душанбе — Амонзода Н.Ш.

Корманди дастгоҳи суди шаҳри Душанбе — Самандари Қ.